وطنم آمریکا: وطن آدمی آنجاست که برايش کمتر کتک بخورد


این بحث‌های شرق و غرب را که آق مهدی سيبستان راه انداخته است را دنبال می کنيد؟ چند وقت پيش برای سيبستان کامنتی گذاشتم با این مضمون که:

این قضيه" شرق و غرب" که شما به آن گیر سه‌پيچ داده اید، ساليان سال است که مورد بحث و گفتگو است. يعنی من راستش نمی فهمم قصد شما از این سری بحث های چيست! مخصوصاً که این وسط شديداً هم داريد تقليل گرايی می کنيد و همان گفتمان تمدن‌پرست را که از زمان اشغال مصر توسط تاپلئون مابين روشنفکران عرب و روشنفکران عصر روشنگری اروپا رایج بود، را دامن می زنيد.

پيشنهاد دادم به آق مهدی که به جايی اینکه ملت را تشويق به نوشتن خاطرات و دردِ دل هاشان از "غرب" بکنند، بيايند و کمی خوراک مخ برای مردم تهييه کنند و ببينيد که مردم چه تحليل های نابی از روابط خود با "غرب" خواهند نوشت. بعد هم به آق مهدی پيشنهاد دادم که این کتاب محمد توکلی ترقی (طرقی؟) در باب « تجدد بومی و باز انديشی تاريخی» را بخواند. فصل چهارم اش به همين مساله‌ی "نگاه کردن به ديگری برای شناخت خود،" می پردازد. چارچوب نظری این بخش بر اساس تئوری های "نگاه" از فیلسوف راونکاو فرانسوی لاکان است که محمد توکلی از آن استفاده کرده و درباره "نگاه متقابل" صحبت می کند. اما این نگاه کردن فقط يک جور رابطه ساده ديدن از طريق چشم نيست. در نگرييدنِ تصوير‌های مختلف هميشه يک درجه از "تصور کردن" هم وجود دارد. و خوب تمام این تقليل‌ها در این تصور‌کردن است که اتفاق می افتند. در این تصور کردنِ "دیگری" است که دختر لُرـــ شخصیت معروف فیلم مشهور فارسی با همین عنوان ـــ با خود در این روز و روزگار جهانی شده ممکن است بیاندیشد که " آمريکا، آمريکا که می گن جای قشنگيه فقط مردمونش بد‌ اند."

بعد از این همه افاضات آق مهدی عزیز و نخبه ما به من گفت: "بچه جان تو کتاب-متاب زياد می خونی و اسير این دانش مدرسه ای‌ات هستی. من از تو چيز دِگر می خواهم...دنيا همان آکادمی تو نيست" (نقل به مضمون والّله من جز مشق شب ام، به زور کتاب متاب می خوانم
). من هم گفتم این آق مهدی هم دلش خوش است ها مگر می شود من چيزی باشم جدا از آنچه که در اطراف‌م می گذرد؟ خلاصه آمدم به خودم کلی فشار آوردم که دانش‌های مدرسه را از مخ بيرون کنم و اولين تجربه‌ام با غرب را بازسازی کنم، این شما و اين داستان ما:


وطن آدمی آنجاست که برايش کمتر کتک بخورد


برای من که در شهر شهيد پرور لس‌آنجلس در ايالت کاليفرنيا به دنيا آمده‌ام، غرب به معنی وطن بود. يعنی راستش از اولش هیچ معنی نداشت، اما این مادر بزرگم، مامبو (اسم اصلی اش بيوک خانم برازنده است)، در کله من کرد که آمريکايی هستم. مامبو خودش متولد باکو (آذربايجان شوروی) بود و بسيار زياد وطن‌پرست. داستانها برای آدم از باکو و مردمانش و خانه اشرافی شان تعريف می کرد: از کالسکه هايی که بايد يک ده دقيقه می راندند تا از در خيابان به مقابل ساختمان عمارت برسند، باغ های توت کنار عمارت شان، توت های سفيد خوشمزه که هنوز هيچ توتی با آنها رقابت نمی کند، از تابی که برايش ميان دو درخت کهنسال باغ ساخته بودند، و از ستاره های نزديک به زمينی که هنگام تاب سواری می توانستی آنها را لمس کنی. بعد از همه این داستانها، توضيح می داد که جايی که فرد به دنيا می آيد وطن اوست. خوب صد البته وطن مادر بزرگ من با انقلاب بولشويک ها خرابه شده بود و قبل از اینکه ارتش سرخ حساب پولدار‌های باکو را برسد پدر مامبو- يوسف برازنده- دست زن و بچه را گرفته بود و به ایران گریخته بود. اما پنجاه سال بعد از آن روزاگر از مامبو می پرسيدي "هارالی سَن؟" (کجایی هستی؟) همچنان سينه را صاف می کرد و محکم و با افتخار می گفت: "باکی لی" (اهل باکو).


برای مامبو وطن من هميشه آمريکا بود. من و دختر خاله‌ا‌م نوه‌های آمريکايی او بوديم. با این تفاوت که دختر خاله‌‌ام در ناف آمريکا زندگی می کرد و من کنار دستِ مادر بزرگـم در تهرانِ جنگزده، بدون هيچ خاطره ای از وطنم آمريکا. تنها چيزی که من از وطنم می دانستم این بود که متجاوز است. وقتی بمب های صدام در کله مان می ريخت و برای پناه به زير زمين می رفتيم زن عموی نازنينم (فرانک نگهدار) فرياد می زد: "مرگ بر آمريکا، مرگ بر آمريکا." و من در حالی که از ترس می لرزيدم چشم غره‌ای نثارش می کردم که "بی وطن، به وطن من چه کار داری؟"


توجيه کودکانه‌ام این بود که بدبخت های "ایرانی" بوگندو به قدرت وطن من حسودی می کنند. کلاس آماده‌گی که می رفتم روی زمين دبستان شهيد موسوی محله گيشا (کوی نصر) يک پرچم آمريکا کشيده بودند. بعد از برنامه صبحگاهی و قبل از اینکه صف‌ها با گرفتن "از جلو نظام" به سمت کلاس‌ها حرکت کنند بايد شعار "مرگ بر این و آن" می داديم و پرچم آمريکا را سر راه لقد کوب می کرديم. با هزار آرتيست بازی من بين صف ها حرکت می کردم که طوری از مقابل پرچم آمريکا رد شوم که مجبور به لقد مال کردن پرچم وطنم نباشم.


و صد البته همچون يک وطن پرست واقعی برای وطنم هزينه هم زياد داده ام. يادم هست يک بار حسابی به خاطر آمريکايی بودن کتک خوردم. منزل همسايه و دوست پدرم آقای افخمی بوديم و ملی جون همسرش هم خانه نبود. ملی جون زنی بسيار مؤمن و دوست داشتنی بود (که من هنوز ام دل ام برايش تنگ می شود) و خوب اگر آن روز خانه بود قطعاً به داد من می رسيد. نشسته بودم کارتون تماشا می کردم که ناگهان ديدم يک لشگر هفت-هشت نفری از این ایراني‌های بی‌فرهنگ و هم‌بازی های من در سال های دوری از وطن به من حمله‌ور شده و "مرگ بر آمريکا"گو مشت و لگد بر من فرو‌می آورند. از همه دردناک تر، ميان مهاجمان برادر کوچک خونی خودم- بهنام- هم بود که حالا نزن کی بزن. زخمی و گريان به سمت خانه مان فرار کردم و فرح خانم (مادرم) را صدا کردم که این ایرانی‌های احمق ضعيف گير آورده اند و زورشان به هم‌وطن‌های عزیز من نمی رسد من را می زنند. فرح خانم هم بهنام را کشيد کنار که "تو چرا خواهرت را زدی؟" بنده خدا با صداقت کامل گفت "آخه اونها زياد بودند!!"


خلاصه اینطور بود که بنده در دوران کودکی فهميديم که از این وطنم "آمريکا" خيری به "ما" نمی رسد. به مادر بزرگ وطن پرستم توضيح دادم که مامبو جان، زمانه عوض شده است: وطن آدمی آنجايست که آدم برايش کمتر کتک بخورد.